Η ιστορία των εβραίων περιλαμβάνει πολλές σκοτεινές στιγμές, με αποκορύφωση αυτή του ναζιστικού ολοκαυτώματος. Στιγμές που αποτυπώθηκαν σε βιβλία, σε ταινίες, σε τραγούδια, αλλά κυρίως μεταφράστηκαν σε οδυνηρές μνήμες. Ο κύριος εχθρός της συλλογικής αλλά και ατομικής μνήμης είναι η λησμονιά της. Εκείνη μπορεί να σκοτώσει τη μνήμη και μαζί της το ιστορικό παρελθόν.

Η ψηφιακή αυτή έκθεση αποτελεί ένα φόρο τιμής στη μνήμη της εβραϊκής παρουσίας στην μικρή πόλη της Καστοριάς, συμπληρώνοντας έτσι το μεγάλο διεθνές ιστορικό παζλ. Η Καστοριά, μια μικρή πόλη που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του Ελλαδικού χώρου στην δυτική Μακεδονία υπήρξε πάντα μια ανοικτή αγκαλιά για το εβραϊκό στοιχείο. Χτισμένη αμφιθεατρικά σε μια χερσόνησο που εισχωρεί στην λίμνη Ορεστιάδα, συγκαταλέγεται στην ακριτική Ελλάδα, καθώς βρίσκεται στα σύνορα της Ελλάδας με την Αλβανία, ανάμεσα στα βουνά του Γράμμου και του Βιτσίου.

Στις όχθες της λίμνης της, που αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για την εξέλιξή της, εμφανίστηκε ήδη από την προϊστορία ο παραλίμνιος οικισμός του Δυσήλιού. Άνθρωποι συνδεδεμένοι διαχρονικά με το νερό σε μια αγαστή συνεργασία μαζί του ως τροφοδόχος πηγή, ασφαλές καταφύγιο, ακόμα και ως πηγή έμπνευσης όπως φανερώνουν τα προϊστορικά διακοσμητικού τύπου ευρήματα. Το όνομα της η Καστοριά το πήρε τον πέμπτο αιώνα προ κοινής περιόδου, όπου και ονομαζόταν Κέλετρον (Θέλγητρο) και ήταν η πρωτεύουσα της ελληνικής φυλής των Ορεστών. Από εκεί πήρε το όνομα της και η λίμνη της Καστοριάς. Η οργανωμένη εβραϊκή κοινότητα δημιουργήθηκε εκεί μετά την κατάκτηση της μέσης ανατολής από τον Μέγα Αλέξανδρο, όπου μεγάλος αριθμός εβραίων εγκαταστάθηκε σε πολλές πόλεις της Μακεδονίας και υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα. Στα χρόνια του Βυζαντίου ωστόσο, οι ισραηλιτικές κοινότητες της Μακεδονίας ευημερούσαν κι απολάμβαναν προνόμια. Η Μακεδονική πόλη της Καστοριάς γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά την Βυζαντινή περίοδο όπου ζούσαν εκεί δραστήριοι ελληνόφωνοι εβραίοι, οι επονομαζόμενοι Ρωμανιώτες.

Ο όρος προήλθε από την λέξη ¨Ρώμη¨ που ήταν συνώνυμη του Βυζαντίου. Στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα η Ισραηλιτική κοινότητα Καστοριάς, που αριθμούσε 3.000 άτομα, άρχισε να διαδραματίζει έναν σοβαρό ρόλο στη ζωή και την εξέλιξη της πόλης. Με την Οθωμανική κυριαρχία το 1385 στην Καστοριά υπάρχει μια ελληνόφωνη κοινότητα εβραίων . Ύστερα όμως από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο τότε Σουλτάνος επέβαλε υποχρεωτική μετεγκατάσταση αυτής της κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη για να εποικιστεί η έρημη μετά την άλωση πόλη. Έμειναν ελάχιστοι εβραίοι στην Καστοριά. Ήταν στα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αιώνα που άρχισαν να φθάνουν στην Καστοριά πάλι εβραίοι πρόσφυγες από την Απουλία της Ιταλίας και την Ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία – Πορτογαλία).

Οι Ισπανοεβραίοι (Σεφαραδίτες) ήταν πιο μορφωμένοι και πλουσιότεροι με αποτέλεσμα στα μέσα του 17ου αιώνα να έχουν αφομοιώσει τους ελληνόφωνους και Ιταλούς εβραίους. Στην συναγωγή καθιερώθηκε το σεφαραδιτικό τυπικό κι επικράτησε η Εβραιοϊσπανική γλώσσα (Λαντίνο) ως γλώσσα της μεταξύ τους επικοινωνίας. Τα ρωμανιώτικα έθιμα που σχετίζονταν με τον γάμο και το οικογενειακό δίκαιο εξακολούθησαν να τηρούνται έως τον 18ο αιώνα. Η εβραϊκή συνοικία απλωνόταν γύρω από την συναγωγή και τα κοινοτικά κτίρια. Προ της πυρκαγιάς του 1719 υπήρχαν κάποιες συναγωγές που κάηκαν. Με την μεγάλη συναγωγή της Καστοριάς με την ονομασία ¨Αραγονία¨ να χτίζεται το 1830. Την ίδια περίοδο υπήρξαν και πολλοί εβραίοι λόγιοι και ραβίνοι που ξεχώρισαν και δίδασκαν στην ιερατική σχολή της πόλης την εποχή που η εκπαίδευση είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. Ο κοσμικός χαρακτήρας στην εκπαίδευση των εβραίων της Καστοριάς ήρθε τον 19ο αιώνα με την ίδρυση εξατάξιου δημοτικού σχολείου και νηπιαγωγείου.

Η επαγγελματική δραστηριότητα των εβραίων της Καστοριάς ήταν κυρίως γύρω από το εμπόριο και την βιοτεχνία (κυρίως της γούνας) χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εξασκούσαν κι άλλα επαγγέλματα. Αντίθετα, οι εβραίοι συμμετείχαν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα της τοπικής κοινωνίας. Εβραίοι και χριστιανοί της πόλης συνεργάζονταν αρμονικά κατά την διάρκεια των αιώνων. Το 1912, η Καστοριά έγινε μέρος του Ελληνικού κράτους και οι σχέσεις των εβραίων με τους χριστιανούς συμπολίτες τους παρέμειναν αρμονικές. Την εποχή του μεσοπολέμου (1918 – 1941) η εβραϊκή κοινότητα ανθίζει οικονομικά και πολιτιστικά.

Πολλοί καστοριανοί εβραίοι που είχαν μεταναστεύσει στις ΗΠΑ, λόγω των πολεμικών συρράξεων στην περιοχή και της οικονομικής δυσπραγίας, διέπρεψαν εκεί και βοήθησαν οικονομικά την κοινότητα σε θέματα όπως την κατασκευή κοινοτικών κτιρίων και την προσφορά συσσιτίων σε άπορους μαθητές. Στις παραμονές του Β ΄Παγκοσμίου Πολέμου οι σχέσεις της εβραϊκής και της χριστιανικής κοινότητας της πόλης ήταν φιλικές με εξαίρεση μια αιματηρή επίθεση αντισημιτικού χαρακτήρα να λαμβάνει χώρα στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι ιταλικές δυνάμεις του Άξονα επιτέθηκαν στα ελληνικά εδάφη από την Αλβανία κι αποκρούσθηκαν.

Τελικά στις 14 Απριλίου του 1941, τα γερμανικά στρατεύματα καταλαμβάνουν την Καστοριά αλλά αναθέτουν την διοίκηση της στους Ιταλούς. Το 1943, όταν η Ιταλία συνθηκολόγησε, οι Γερμανοί αναλαμβάνουν την διοίκηση της Καστοριάς κι αρχίζουν οι διώξεις κατά των εβραίων της πόλης που καταλήγουν στον εκτοπισμό τους στις 25 Μαρτίου του 1944, ανήμερα της ελληνικής εθνικής επετείου. Τότε αρχίζει η φρίκη του Ολοκαυτώματος για τους 900 εβραίους της πόλης. Η απελευθέρωση τους βρίσκει αποδεκατισμένους με μόνον 35 επιζώντες. Η περίοδος της παρακμής της κοινότητας είχε αρχίσει. Πολλοί εγκατέλειψαν την πόλη τους μη βλέποντας βιώσιμο μέλλον σε αυτήν και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την τελική διάλυση της κοινότητας το 1972.

Η εβραϊκή παρουσία τόσων αιώνων χάθηκε και ξεχάστηκε. Οι νέες γενιές δεν γνωρίζουν και δεν κατανοούν την προσφορά της εβραϊκής κοινότητας στην πόλη. ‘’Εάν η κατανόηση είναι αδύνατη, η γνώση είναι απαραίτητη’’ υποστηρίζει ο Πρίμο Λέβι, Ιταλός επιζών του ολοκαυτώματος. Για αυτόν τον λόγο, η δημιουργία μιας ψηφιακής έκθεσης όπως αυτή έχει ως σκοπό την ανάδειξη της όχι τόσο γνωστής σήμερα εβραϊκής παρουσίας στην Καστοριά, την κατανόηση από τον επισκέπτη του μεγέθους της απώλειας αυτής της εβραϊκής πληθυσμιακής ομάδας αλλά και τον προβληματισμό του επισκέπτη σε σχέση με τα θέματα αντισημιτισμού, ρατσισμού, μνήμης και λήθης καθώς και την ανάδειξη της σημασίας που έχει για το σήμερα, η διατήρηση και διαφύλαξη της μνήμης αυτής της εβραϊκής κοινότητας ενάντια στην λήθη που διακατέχει την εποχή μας.